પ્રવીણ : અક્ષરપુરુષોત્તમ ઉપાસના પ્રકરણ - 3 - સમરી

સાકાર સ્વરૂપમાં રુચિ

1. ભગવાનના સાકાર સ્વરૂપમાં શ્રીજીમહારાજની રુચિ

   • શ્રીજીમહારાજે ઉપાસનામાં કેવળ તેજમાં રુચિ બતાવી નથી, પરંતુ ભગવાનના સાકાર સ્વરૂપમાં પોતાની રુચિ દર્શાવી છે (વચ. લો. ૧૪).
   • “અમે પણ એ જ પક્ષ (સાકારપણે ભગવાનનું પ્રતિપાદન કર્યું છે) ગ્રહણ કરીએ છીએ.” (વચ. ગ.પ્ર. ૯૧).

2. સાકારપણાની દઢ પ્રતીતિ

   • શ્રીજીમહારાજે સ્પષ્ટ કહ્યું છે:
     • “(અમારે) સાકારપણાની દંઢ પ્રતીતિ છે, તે કેટલાક વેદાંતના ગ્રંથ વંચાવા ને સાંભળ્યા તો પણ પ્રતીતિ ટળી તહીં.” (વચ. ગ.મ. ૩૯).
     • “આ જે વાર્તા (સાકારપણાની) તે અમે પ્રત્યક્ષ દેખીને કહી છે માટે એમાં કોઈ સંશય તથી.” (વચ. ગ.પ્ર. ૬૪).

3. ભગવાનના સાકાર સ્વરૂપમાં રુચિ ધરાવનાર મુમુક્ષુ શ્રીજીમહારાજને પ્રિય

   • “આ ભગવાન ને ભગવાનના ભક્ત તે સદા સાકાર જ છે એમ સમજતો હોય અને ગમે તેવા વેદાંતીના ગ્રંથ સાંભળે પણ ભગવાન ને ભગવાનના ભક્તને સિરાકાર સમજે જ નહીં... એવી જેને ભગવાનને વિષે સાકારપણાની દઢ પ્રતીતિ હોય ને તે જેવો તેવો હોય તો પણ એ અમને ગમે છે.” (વચ. ગ.પ્ર. ૩૭).

4. સાકારપણાની નિષ્ઠાવાળાને ઉપાસનાવાળો ગણવામાં આવે

   • “ભગવાનના સ્વરૂપને વિષે સદા સાકારપણાની દંઢ નિષ્ઠા હોય ને પોતે જે ભજનનો કરનારો તે બ્રહ્મરૂપ થાય તો પણ તે નિષ્ઠા જાય જ નહીં અને ગમે તેવા નિરાકાર પ્રતિપાદનના ગ્રંથને સાંભળે તો પણ ભગવાનના સ્વરૂપને સદા સાકાર જ રામજે... એવી રીતે જેની દઢ સમજણ હોય તેને ઉપાસનાવાળો કહીએ.” (વચ. ગ.પ્ર. ૪૦).
   • “જો (ભગવાનને) સાકાર ન સમજે તો તેની ઉપાસના પણ દઢ કહેવાય.” (વચ. ગ.અં. ૩૫).
   • “ભગવાનના આકારનું ખંડન ક્યારેય પણ ન કરવું.” (વચ. ગ.પ્ર. ૭૧).

5. સાકાર ઉપાસનાથી પાપ બળી જાય અને કલ્યાણ થાય

   • “ભગવાનને સાકાર જાણીને નિષ્ઠા રાખી હોય ને કદાચિત્‌ તેથી કાંઈક પાપ થઈ ગયું હોય તો એનો શો ભાર છે? એ પાપ તો ભગવાનને પ્રતાપે કરીને સર્વે બળી જશે ને એનો જીવ ભગવાનને પામશે. માટે ભગવાનના આકારને વિષે દઢ પ્રતીતિ રાખીને એની દંઢ ઉપાસના કરવી, એમ અમે તમને સર્વેને કહીએ છીએ. તે આ વાર્તાને સર્વે દઢ કરીને રાખજો.” (વચ. ગ.મ. ૩૯).

6. નિરાકારમાર્ગ પ્રત્યે અણગમો

   • શ્રીજીમહારાજે નિરાકારમાર્ગ તરફ અણગમો દર્શાવ્યો છે:
     • “જે શાસ્ત્રમાં ભગવાનનું સાકારપણું પ્રતિપાદન ન કર્યું હોય... તે ગ્રંથ શુદ્ધ વેદાંતના હોય ને એક અહિતીય નિરાકારનું પ્રતિપાદન કરતા હોય... તો પણ તે ગ્રંથને કોઈ દિવસ ભણવા નહીં ને સાંભળવા પણ નહીં.” (વચ. લો. ૬).
     • નિરાકારપણાની પ્રતીતિવાળા શુષ્ક વેદાંતીનો સંગ પણ ન કરવો.

7. શ્રીજીમહારાજને નિરાકારમાર્ગ શ્રવણ કરવાથી ઉદ્દેગ થયો

   • “અમે શુષ્કજ્ઞાનીનો મત જાણવા સારુ તેના શાસ્ત્રનું શ્રવણ કર્યુ, તે શ્રવણમાત્ર કરીને જ અમારા અંતરમાં આવો ઉદ્દેગ થઈ આવ્યો.”
   • “મસ્તક ઉપર ધોળો ફૅટો બાંધ્યો હતો તે છટીને શિથિલ થઈ ગયો... નેત્રમાંથી જળ પડવા લાગ્યાં.” (વચ. ગ.મ. ૧૯).

આ બધાથી સાબિત થાય છે કે શ્રીજીમહારાજની સાકાર ઉપાસનામાં દઢ પ્રતીતિ અને ગાઢ રુચિ હતી, જ્યારે નિરાકારની વિચારસરણી પ્રત્યે તેઓ અસહમત હતા.

નિરાકાર સમજવાથી ખોટ 

1. નિરાકાર સમજણથી સ્વરૂપનું ખંડન થાય છે

   • “ભગવાનને જે નિરાકાર સમજે, એ તો પંચ મહાપાપ કરતાં પણ અતિ મોટું પાપ છે. એ પાપનું કોઈ પ્રાયશ્ચિત્ત નથી.” (વચ. ગ.મ. ૩૯; ગ.પ્ર. ૭૧).
   • “ભગવાન છે તે કરચરણાદિક સમગ્ર અંગે સંપૂર્ણ છે... તેને કહેવા... એ જ ભગવાનનો દ્રોહ છે... અને ચંદન-પુષ્યાદિકે કરીને પૂજે છે તે પણ ભગવાનનો દ્રોહી છે.” (વચ. વર. ૨).
   • “નિરાકાર જાણે ને બીજા અવતાર જેવા જાણે તો એનો દ્રોહ કર્યો કહેવાય.” (વચ. ગ.મ. ૯).

2. નિરાકાર સમજણના કારણે ભક્તિના ફળ ન મળે

   • “સર્વ ગુણે સંપન્ન હોય ને જો ભગવાનને અલિંગ સમજતો હોય, પણ મૂર્તિમાન ન સમજે, એ મોટો દોષ છે; એણે કરીને એના બીજા સર્વે ગુણ દોષરૂપ થઈ જાય છે.” (વચ. લો. ૧૬).
   • “જે એ ભગવાનને નિરાકાર જાણીને ધ્યાન-ઉપાસના કરે છે તે તો બ્રહ્મ સુષુપ્તિને વિષે લીન થાય છે, તે પાછો કોઈ દિવસ નીસરતો નથી અને ભગવાન થકી કોઈ એશ્ચર્યને પણ પામતો નથી.” (વચ. ગ.પ્ર. ૬૪).

3. ગુણાતીતાનંદ સ્વામીનું નિરાકાર વિચારવાળાઓ પ્રત્યે કઠોર વચન

   • “ભગવાનના સ્વરૂપને જે નિરાકાર કહેનારા છે ને જાણનારા છે ને સત્શાસ્ત્રના અર્થને અવળા અર્થના કરનારા છે, તે તો અનંત જન્‍મ સુધી ને ત્રેતાયુગમાં દસ હજાર વર્ષ સુધી ને દ્રાપરયુગમાં હજાર વર્ષ સુધી ને કળિયુગમાં સો વર્ષ સુધી એને ગર્ભમાંથી શસ્ત્રે કાપી કાપીને કાઢશે પણ બાળો સાદ કાઢીને રોશે નહીં ને એમ ને એમ અનંત કલ્પ સુધી દુઃખને ભોગવશે, પણ સુખ તો નહીં જ થાય.” (સ્વા.વા. ૩/૧૬).

આથી, શ્રીજીમહારાજે નિરાકાર સમજણને મોટો દોષ ગણાવ્યો છે અને સાકાર ઉપાસનાને જ મોક્ષસાધક જણાવ્યું છે.

ભગવાન નિરાકાર છે તે સમજણ ઉદ્ભવી ક્યાંથી?

1. ભગવાનને નિરાકાર માનવાથી મોટો દોષ થાય છે

   • શ્રીજીમહારાજ કહે છે કે ભગવાનને નિરાકાર માનવું પંચ મહાપાપ કરતાં પણ મોટું પાપ છે (વચ. ગ.મ. ૩૯; ગ.પ્ર. ૭૧).
   • નિરાકાર સમજણ ભગવાનના સ્વરૂપનો દ્રોહ છે અને ભક્તિ-માર્ગમાં મોટો અવરોધ બને છે.

2. શાસ્ત્રનો અવળો અર્થ કરવાથી નિરાકાર સમજણ ઉદ્ભવે છે

   • કેટલાક લોકો શ્રીમદભાગવત જેવા શાસ્ત્રનો પણ ભક્તિ વિના અભ્યાસ કરે છે, જેથી ભગવાનનું સ્વરૂપ નિરાકાર સમજાય છે (વચ. ગ.મ. ૧૦).
   • ભગવાનના મનુષ્યચરિત્રોમાં માયિક ગુણોનો નિષેધ જોવા મળે છે, અને અજ્ઞાનીઓ તેને નિરાકારતાનો આધાર માને છે.

3. અધૂરી સમજણ શાસ્ત્રના ખોટા અર્થ તરફ દોરી જાય છે

   • જેમ ગાયના એક અંગને જોઈ કોઈ તેને પૂર્ણ ગાય માને, પણ ગાય આખી ન જોઈ હોય, તેમ એક શાસ્ત્રના થોડાક વચનો પરથી ભગવાનને નિરાકાર માનવાં ભૂલ છે (વચ. લો. ૧૫).
   • જો કોઈ શાસ્ત્રમાં "ભગવાન નિર્ગુણ છે, અરૂપ છે" એવો ઉલ્લેખ હોય, તો ભક્તિવિહોણા લોકો સમજતા નથી કે તેનો અર્થ "માયિક ગુણોથી રહિત" એવો છે, નહિ કે "નિરાકાર" (વચ. ગ.પ્ર. ૬૬).

4. શાસ્ત્રોમાં પૂર્ણ સમજણ મેળવવી જરૂરી છે

   • જો માત્ર વેદાંતશાસ્ત્રથી જ ભગવાનને જાણવાનો પ્રયાસ કરાય, તો દોષ થાય કે જે નિર્ગુણ અને સર્વવ્યાપક છે તે નિરાકાર છે (વચ. ગ.પ્ર. ૫૨).
   • પાંચરાત્ર, વેદ, યોગશાસ્ત્ર, સાંખ્યશાસ્ત્ર—બધા શાસ્ત્રો એકસાથે સમજીએ ત્યારે જ ભગવાનનું સાકાર સ્વરૂપ સાચી રીતે જાણી શકાય (વચ. વર. ૨).

5. સત્સંગ અને સત્પુરુષ થકી સાચી સમજણ પ્રાપ્ત થાય

   • ભગવાનના સાકારપણાની સત્ય સમજણ એ સત્સંગ અને દૃઢ નિષ્ઠાવાળા પુરુષ થકી જ પ્રાપ્ત થાય છે, અન્યથા નહિ (વચ. ગ.પ્ર. ૬૪).
   • ભગવાનનું સાચું સાકાર સ્વરૂપ ગમતું હોય ત્યારે શાસ્ત્રના સાચા અર્થની પ્રતીતિ થાય છે.

સાર

ભગવાન નિરાકાર છે એ સમજણ શાસ્ત્રોના અવળા અર્થ, અધૂરી ભક્તિ અને અપરિપક્વ સમજૂતીથી ઉદ્ભવે છે. સાચી ઉપાસના અને સત્સંગ થકી જ ભગવાનના દિવ્ય સાકાર સ્વરૂપની પ્રતીતિ થાય છે.

ભગવાન સાકાર છે - કેવી રીતે?

1. સાકાર સૃષ્ટિ માટે સાકાર કર્તા જરૂરી છે

• ભગવાનથી સમગ્ર સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન થાય છે.
• જો ભગવાન નિરાકાર હોત, તો સાકાર સૃષ્ટિ કેવી રીતે સર્જાઈ હોત?
• આકાશ નિરાકાર હોવાથી તેમાંથી ઘટાદિક આકાર થતો નથી, જ્યારે પૃથ્વી સાકાર હોવાથી તેમાંથી ઘટનું નિર્માણ થાય છે.
• બ્રહ્માદિક દેવતાઓ સાકાર છે, તો તેમને ઉત્પન્ન કરનાર ભગવાન પણ સાકાર જ છે (વચ. ગ.મ. ૧૦).

2. સાકારતાના તર્કશાસ્ત્રીય પુરાવા

• ભગવાન સદા સાકાર છે.
• જો નિરાકાર હોત, તો કર્તાપણું અને કોઈ દેશમાં રહેવાપણું કહાઈ શકતું નહીં (વચ. ગ.અં. ૩૫, ગ.મ. ૩૯).

3. નૈસર્ગિક સાકારતાનું દ્રષ્ટાંતથી સમર્થન

• જળનો દેવતા વરુણ પોતાના લોકમાં સાકાર છે, જળ પોતે નિરાકાર છે.
• તડકો (સૂર્યપ્રકાશ) નિરાકાર છે, પણ સૂર્યદેવ મંડળમાં સાકાર છે.
• તેમજ, સચ્ચિદાનંદ બ્રહ્મ નિરાકાર છે, પણ પુરુષોત્તમ ભગવાન સાકાર છે (વચ. ગ.પ્ર. ૪૫).

4. દિવ્ય સાકારતાનું સમર્થન

• શ્રુતિમાં જે કરચરણાદિકનો નિષેધ થયો છે, તે માયિક સ્વરૂપ માટે છે.
• ભગવાનનો આકાર માયિક નથી, પણ દિવ્ય છે.
• જેમ કોટિ સૂર્ય જેવો પ્રકાશ એક મૂર્તિનો પ્રકાશ છે, તેમ પુરુષોત્તમ ભગવાનની મૂર્તિ પોતે તેજપુંજ છે (વચ. ગ.પ્ર. ૬૬).

સાર

ભગવાન સદા સાકાર છે. તેમની દિવ્ય સાકારતાને સમર્થન શાસ્ત્ર, તર્કશાસ્ત્ર અને પ્રાકૃત દ્રષ્ટાંતો દ્વારા થાય છે. શાસ્ત્રોમાં ભગવાનને ‘નિર્ગુણ’ કે ‘અરૂપ’ કહ્યા છે, તે માયિક સ્વરૂપના નિષેધ માટે છે, ન કે તેમની સાકારતાના અવલોકન માટે.

મૂર્તિમાન થકા વ્યાપક કેવી રીતે?

1. ભગવાન મૂર્તિમાન છે, પણ તેઓ વ્યાપક પણ છે

• વેદાંત શાસ્ત્રોમાં ભગવાનને વ્યાપક કહ્યા છે, પણ તે આકાશની પેઠે અરૂપ થઈને વ્યાપક નથી.
• ભગવાન અક્ષરધામમાં પોતાની મૂર્તિ સ્વરૂપે એકદેશસ્થ છે, પણ તેઓ સર્વત્ર વ્યાપી રહેલા છે (વચ. વર. ૧૩).

2. ભગવાન જીવોમાં કેવી રીતે રહેલા છે?

• ભગવાન જીવોના દેહમાં અલિંગપણે (નિરાકારપણે) નથી, પણ મૂર્તિમાન રૂપે રહેલા છે.
• ભગવાન ઈન્દ્રિયો, અંતઃકરણ, અને જીવના આશ્રયપણે રહે છે.
• જે લોકો તેમના ચિત્તની વૃત્તિને ભગવાનમાં રોકે છે, તેમને ભગવાન પ્રગટ થાય છે (વચ. લો. ૧૫).

3. મૂર્તિમાન હોવા છતાં વ્યાપક કેવી રીતે?

• જેમ અગ્નિદેવ પોતાના લોકમાં સાકાર છે, પણ પોતાની શક્તિથી કાષ્ઠ (લાકડાં)માં વ્યાપે છે.
• તેમ ભગવાન પોતાના અક્ષરધામમાં મૂર્તિમાન છે, પણ અંતર્યામી શક્તિથી સર્વ જીવોમાં વ્યાપી છે (વચ. કા. ૪).
• અંતર્યામી શક્તિથી જીવો અને ઈશ્વરોને પોતાના યથાયોગ્ય કર્મફળ આપે છે, જે સાકારના પૃથક ક્રિયાને કરે છે (વચ. ગ.પ્ર. ૪૫).

સાર

ભગવાન પુરુષોત્તમ નારાયણ અક્ષરધામમાં દિવ્ય મૂર્તિમાન છે, અને અંતર્યામી શક્તિથી સર્વત્ર વ્યાપી પણ છે. તેઓ અરૂપ નહીં, પણ સાકાર રિતે જ જીવોના હૃદયમાં રહેલા છે.

ધામમાં અને પૃથ્વી ઉપર - બન્ને ઠેકાણે સદા સાકાર

1. ભગવાન અક્ષરધામમાં પણ સાકાર છે

• કેવળ પૃથ્વી ઉપર જ નહીં, પણ અક્ષરધામમાં પણ ભગવાન સાકાર જ છે.
• અક્ષરધામમાં ભગવાનનું સ્વરૂપ દિભુજ છે, સાકાર છે, અને સચિદાનંદમય છે.
• ભગવાનના પાર્ષદો પણ સાકાર છે, અને તેમનું સ્વરૂપ દિવ્ય અને અતિશય તેજસ્વી છે.
• શ્રીજીમહારાજ વચનામૃતમાં કહે છે:
  "ભગવાનના અક્ષરધામને વિષે જે ભગવાનનો આકાર છે તથા તે ભગવાનના પાર્ષદ જે મુક્ત તેમના જે આકાર સર્વે સત્ય છે ને દિવ્ય છે." (વચ. ગ.અં. ૩૮)
  "ભગવાનનું બ્રહ્મપુર ધામ છે તેને વિષે ભગવાન સદાય સાકાર મૂર્તિમાન વિરાજમાન છે." (વચ. ગ.અં. ૭)

2. ભગવાન પૃથ્વી ઉપર પણ સાકાર જ છે

• જેવા ભગવાન અક્ષરધામમાં સાકાર છે, તેવી જ તેમની મૂર્તિ પૃથ્વી ઉપર પણ છે.
• પૃથ્વી ઉપર પ્રગટ થયેલ ભગવાનને સાકાર અને સગુણ કહે છે, પણ તે જ ભગવાન અક્ષરધામમાં પણ સાકાર જ છે.
• પ્રેમાનંદ સ્વામીના કીર્તનમાં શ્રીજીમહારાજ કહે છે:
  "મારું ધામ છે રે, અક્ષર અમૃત જેનું નામ;
  તેમાં હું રહું રે, દિભુજ દિવ્ય સદા સાકાર."

3. ભગવાનનું સ્વરૂપ અનંત પ્રલય બાદ પણ યથાવત રહે છે

• આત્યંતિક પ્રલય થાય છે ત્યારે પણ ભગવાન અને તેમના ભક્તો સાકાર જ રહે છે.
• શ્રીજીમહારાજ સ્પષ્ટ કહે છે:
  "જેવા (સાકાર) પ્રગટ ભગવાન પૃથ્વી ઉપર વિરાજે છે અને જેવા (સાકાર) તે ભગવાનના ભક્ત ભગવાનની સમીપે વિચરે છે, તેવી જ જયારે આત્યંતિક પ્રલય થાય છે ત્યારે પણ (સાકાર) રહે છે." (વચ. ગ.પ્ર. ૩૭)

4. અક્ષરધામમાં પણ ભગવાન મનુષ્ય જેવા સાકાર છે

• ભગવાન અક્ષરધામમાં પણ મનુષ્ય રૂપે જ છે, તેમ પ્રગટ સ્વરૂપ અને ધામના સ્વરૂપમાં કોઈ ફેર નથી.
• વચનામૃતમાં શ્રીજીમહારાજ કહે છે:
  "જેવા અક્ષરધામમાં સાકાર રૂપે છે, એવા જ મનુષ્યરૂપે છે... જે એવા મર્મના જાણનારા છે, તે ભગવાનનું સ્વરૂપ અક્ષરધામમાં જેવું છે, તેવું જ પૃથ્વી ઉપર છે." (વચ. પં. ૭)

સાર

ભગવાન અક્ષરધામમાં પણ અને પૃથ્વી ઉપર પણ સદા સાકાર જ છે. તેઓનું સ્વરૂપ દિવ્ય છે, દિભુજ છે, અને અતિ તેજસ્વી છે. તેઓની મૂર્તિ અક્ષરધામમાં પણ સદાય માનવાકૃતિમાં જ છે, અને પૃથ્વી ઉપર પણ તેમનું સ્વરૂપ એ જ છે.

દિવ્યભાવ – ભગવાન સદા દિવ્ય અને ગુણાતીત છે

1. ભગવાન પૃથ્વી ઉપર આવે ત્યારે પણ દિવ્ય જ છે

• કેટલાક માને છે કે ભગવાન પૃથ્વી ઉપર આવે ત્યારે મનુષ્યદેહ ધારણ કરે છે અને તેમનામાં મનુષ્ય જેવા તત્ત્વો હોય છે.
• પરંતુ શ્રીજીમહારાજે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે ભગવાન પૃથ્વી ઉપર આવે ત્યારે પણ તેમના દેહ, ઇન્દ્રિયો અને તત્ત્વો માયિક નથી, પરંતુ બ્રહ્મરૂપ છે.
• વચનામૃતમાં કહે છે:
  "પરબ્રહ્મ પુરુષોત્તમ એવા જે એ ભગવાન તે જ પોતે કૃપાએ કરીને જીવના કલ્યાણને અર્થ પૃથ્વી વિષે પ્રકટ થાય છે ત્યારે જે જે તત્ત્વનો અંગીકાર કરે છે તે સર્વે તત્ત્વ બ્રહ્મરૂપ છે... પણ એ સર્વે બ્રહ્મ છે, માયિક નથી." (વચ. ગ.પ્ર. ૭૧)

2. ભગવાન સદા મAya-AtIt (માયાથી પર છે)

• ભગવાન જ્યારે માયાના ક્ષેત્રમાં પ્રવેશે છે ત્યારે પણ તેઓ માયાથી અનાસક્ત રહે છે.
• માયાને અક્ષરધામરૂપ કરી દે છે અને ચોવીસ તત્ત્વોને પણ બ્રહ્મરૂપ કરી દે છે.
• શ્રીજીમહારાજ કહે છે:
  "ભગવાનને માયામાં અન્વય થયા થકા પણ વ્યતિરેક જ છે... ભગવાન માયાને વિષે આવે ત્યારે માયા પણ અક્ષરધામરૂપ થઈ જાય છે." (વચ. વર. ૭)

3. ભગવાનમાં જન્મ-મરણ કે દેહભાવ જોવા મળે છે એ યોગમાયાનો ઉપાય છે

• ભગવાનના બાળકપણું, યુવાની, વૃદ્ધાવસ્થા કે જન્મ-મરણ જેવાં ભાવો તેમના યોગમાયાના કારણે દર્શાતા હોય છે.
• વસ્તુગત્યે તેઓ સદા દિવ્ય અને અવિનાશી છે.
• વચનામૃતમાં શ્રીજીમહારાજ કહે છે:
  "ભગવાનને વિષે જે બાળક-યુવાન-વૃદ્ધપણું દેખાય છે તથા જન્મ-મરણપણું દેખાય છે, તે તો એની યોગમાયાએ કરીને દેખાય છે, પણ વાસ્તવમાં ભગવાન જેવા છે તેવા ને તેવા જ છે." (વચ. પં. ૭)

4. ભગવાનને મનુષ્યભાવથી જોવો એ અણસમજનું લક્ષણ છે

• ભગવાન પૃથ્વી ઉપર મનુષ્યરૂપે પ્રગટ થાય છે, પણ તેઓ માયિક દેહ ધારણ કરતા નથી.
• અણસમજ ધરાવતાં જીવો તેમને માયિક દેહ ધરાવતો માને છે, પણ તેઓ સદા ગુણાતીત અને દિવ્ય છે.
• વચનામૃતમાં શ્રીજીમહારાજ કહે છે:
  "તેજને વિષે (અક્ષરધામને વિષે) દિવ્યમૂર્તિ એવા જે પુરુષોત્તમ ભગવાન વાસુદેવ તે અખંડ વિરાજમાન રહે છે. અને તે જ પોતે દિવ્યમૂર્તિ થકા જીવના કલ્યાણને અર્થે મનુષ્યાકૃતિએ કરીને પૃથ્વીને વિષે સર્વ જનને નયનગોચર થકા વિચરે છે." (વચ. કા. ૭)

5. ભગવાન પૃથ્વી ઉપર આવે ત્યારે પણ ધામ અને દિવ્યતામાં ફેર નથી

• અક્ષરધામમાં જે મૂર્તિ છે, એ જ મૂર્તિ પ્રત્યક્ષ છે.
• પ્રગટ સ્વરૂપ અને અક્ષરધામના સ્વરૂપમાં કોઈ ફેર નથી.
• શ્રીજીમહારાજ સ્પષ્ટ કરે છે:
  "ધામમાં રહી મૂર્તિ ને આ પ્રકટ શ્રીકૃષ્ણની મૂર્તિ (સહજાનંદ સ્વામી) તેમાં અધિકપણે સાદશ્યપણું છે... માટે ગુણાતીત એવું જે અક્ષરધામ તેને વિષે જે મૂર્તિ છે તે જ મૂર્તિ પ્રત્યક્ષ છે. એ બેમાં ફેર નથી." (વચ. ગ.અં. ૩૧)

સાર

ભગવાન સદા દિવ્ય છે, તેમનું સ્વરૂપ ગુણાતીત છે અને માયાથી પર છે.
પૃથ્વી ઉપર આવે ત્યારે યોગમાયાથી મનુષ્યભાવનું અનુસંધાન કરે છે, પણ તેઓ સદા અક્ષરધામમાં જેવા છે તેવા જ અહીં પણ રહે છે.

દિવ્યભાવની સમજ અને આવશ્યકતા - મુખ્ય મુદ્દા

1. ભગવાન સદા દિવ્ય અને ગુણાતીત છે

   • “પરબ્રહ્મ પુરષોત્તમ એવા જે એ ભગવાન તે જ પોતે કૃપાએ કરીને જીવના કલ્યાણને અર્થ પૃથ્વી વિષે પ્રકટ થાય છે ત્યારે જે જે તત્ત્વનો અંગીકાર કરે છે તે સર્વે તત્ત્વ બ્રહ્મરૂપ છે.” (વચ. ગ.પ્ર. ૭૧)
   • “ભગવાનનું સ્વરૂપ જ એવું છે જે માયામાં અન્વય થયા થકા પણ વ્યતિરેક જ છે.” (વચ. વર. ૭)
   • “ભગવાનમાં તો મનુષ્યભાવ કહેવાય જ નહીં.” (સ્વા.વા. ૪/૪૦)
   • “ભગવાનમાં મનુષ્યભાવ દેખાય છે તે નટની માયાની પેઠે છે.” (સ્વા.વા. ૫/૬૬)

2. ભગવાન મનુષ્યસમાન ચરિત્ર કરે છે, પણ તે દિવ્ય જ છે

   • “ક્ષર અક્ષરથી પર એવા જે પુરુષોત્તમ ભગવાન છે, તે જયારે જીવના કલ્યાણને અર્ધ બ્રહ્માંડને વિષે મનુષ્ય જેવી મૂર્તિ કરીને વિચરે છે ત્યારે સર્વ મનુષ્યના જેવાં જ ચરિત્ર કરે છે.” (વચ. ગ.પ્ર. ૭૨)
   • “ભગવાને ગીતામાં કહ્યું છે જે, ‘મમ યો વેત્તિ તત્ત્વતઃ। ત્યક્ત્વા દેહં પુનર્જન્મ નૈતિ માંmeti’.” (વચ. ગ.મ. ૧૦)
   • “પરમેશ્વર ગમે તેવાં ચરિત્ર કરે તો પણ તેને કોઈ રીતે ભગવાત્તને વિષે દોષ ભાસતો જ નથી.” (વચ. વર. ૧૨)

3. દિવ્યભાવ રાખવાથી માયાની નિવૃત્તિ થાય છે

   • “પોતામાં ગમે તેવા ભૂંડા સ્વભાવ હોય ને જો ભગવાનને અતિશય નિર્દોષ સમજે તો પોતે પણ અતિશય નિર્દોષ થઈ જાય છે.” (વચ. ગ.પ્ર. ૨૪)
   • “ભગવાનના સ્વરૂપને વિષે કોઈ પ્રકારે માયિકભાવ નથી.” (વચ. વર. ૫)
   • “એ (ભગવાન) તો સમર્થ છે. તે જેમ કરતા હશે તે ઠીક કરતા હશે. એવી રીતે ભગવાનને નિર્દોષ સમજે તો માયાને તર્યા કહેવાય.” (વચ. લો. ૪)

4. ભગવાનનું સ્વરૂપ ધામમાં અને પૃથ્વી પર એકરૂપ છે

   • “ભગવાનનું સ્વરૂપ અક્ષરધામને વિષે જેવું (દિવ્ય) રહ્યું (દિવ્ય) પૃથ્વીને વિષે જે ભગવાનનું મનુષ્ય સ્વરૂપ રહ્યું છે તેને સમજે છે.” (વચ. પં. ૭)

5. ભગવાન અને ગુણાતીત સંતને નિર્દોષ માનવો એ ભક્તિનો માર્ગ છે

   • “દિવ્યભાવ અને મનુષ્યભાવ એક થઈ જાય ત્યારે ભગવાન ભજવાનું સુખ આવે.” (સ્વા.વા. ૫/૧૦૦)
   • “ભગવાનને નિર્દોષ સમજયાથી નિર્દોષ થઈ રહ્યો છે.” (સ્વા.વા. ૫/૧૨૪)
   • “ભગવાનનું સ્વરૂપ નિર્દોષ સમજવું ને મોટા એકાંતિક સાધુને પણ એમ સમજવા, તે બરોબર કોઈ સાધન નથી.” (સ્વા.વા. ૨/૧૭૦)
   • “અતિશય જે મોટા પુરુષ હોય (ગુણાતીત સંત) તેને જે અતિશય નિષ્કામી જાણે તો પોતે કૃતરા જેવો કામી હોય તે નિષ્કામી થાય.” (વચ. ગ.પ્ર. ૫૮)
   • “મોટા પુરુષને વિષે જે નિર્દોષ બુદ્ધિ રાખે છે તે પોતે સર્વ દોષ થકી રહિત થાય.” (વચ. ગ.પ્ર. ૭૩)

નિષ્કર્ષ:
ભગવાન અને સંતને સંપૂર્ણ દિવ્ય અને નિર્દોષ સમજવા જે ભક્ત સમર્થ હોય, તે માયાને તર્યાનું ગણાય અને પરમ કલ્યાણ પામે.

ભગવાન અને સંતમાં મનુષ્યભાવ ન રાખવાની મહત્તા - સંક્ષિપ્ત સાર

1. ભગવાન અને ગુણાતીત સંત સદા દિવ્ય અને નિર્દોષ છે:

   • તેઓ મનુષ્યદેહ ધારણ કરે છતાં માયાથી પર છે.
   • “ભગવાન અને ભગવાનના ભક્તમાંથી સંપૂર્ણપણે મનુષ્યભાવ દૂર કરીને દિવ્યભાવની ગાંઠ વાળવાની આજ્ઞા કરી છે.” (વચ. લો. ૧૮)

2. ભગવાન અને સંતમાં દોષ કલ્પવા થી પોતાને નુકસાન થાય:

   • જે ભગવાનને ક્રોધી, લોભી કે ઈર્ષાવાન માને છે, તે પોતે જ આવા દોષમાં ફસાઈ જાય છે.
   • “જે જે દોષ ભગવાનને વિષે કહ્યે છે, તે તો જેમ સૂર્ય સામે ધૂળ ફાંકે તો પોતાની આંખમાં પડે, તેમ દોષ કલ્પનારને જ દુઃખ થાય.” (વચ. ગ.પ્ર. ૨૪)

3. ભગવાનના ચરિત્ર અને વ્યવહાર પર સંદેહ લાવવો ખોટું છે:

   • જો અસત્સંગ, દેહાભિમાન કે અન્ય કારણોસર ભગવાન પ્રત્યે સંદેહ થાય, તો જીવનો આત્મિક વિકાસ અટકી જાય.
   • “જેમ વૃક્ષનાં મૂળ કપાય તો એ સુકાઈ જાય, તેમ ભગવાનને વિષે દોષબુદ્ધિ થાય તો જીવ ધર્મમાંથી પડી જાય.” (વચ. વર. ૧૨)

4. મોટાપુરુષમાં દોષ જોવાથી પોતાનો અધોગતિ થાય:

   • જે મોટાપુરુષને વિષે દોષ પરઠે, તે દોષ પોતાના જીવનમાં આવીને નિવાસ કરે.
   • “મોટાપુરુષ હોય તેને વિષે જે જે જાતના દોષ પરઠે, તે તે જાતના દોષ પોતાના હૈયામાં આવીને નિવાસ કરે છે.” (વચ. સા. ૧૮)

5. સત્સંગ અને ભગવાનના ભક્તો પણ નિર્ગુણ છે:

   • ભગવાનની સાથે જોડાયેલી દરેક વસ્તુ નિર્ગુણ અને દિવ્ય છે.
   • “ભગવાન જે જગ્યામાં વિજય કરે છે તે જગ્યા, તેમના વસ્ત્ર, અલંકાર, ભોજન, પાર્ષદ - બધું નિર્ગુણ છે.” (વચ. ગ.મ. ૧૩)

6. ભગવાન અને સત્સંગ પ્રત્યે દૃઢ નિશ્ચય રાખવો:

   • સત્સંગ અને ભગવાનના ભક્તો પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખવી અને અવગુણ ન લેવો.
   • “આ અમારી વાત છે તે સર્વે હરિભક્તે યાદ રાખવી અને નિત્ય દૈનિક કરવી.” (વચ. લો. ૧૮)

નિષ્કર્ષ:
👉 ભગવાન અને સંતને નિર્દોષ અને દિવ્ય માની શ્રદ્ધા રાખવી.
👉 તેમની લીલા, વ્યવહાર અને ચરિત્રમાં દોષ ન જોવો.
👉 સત્સંગ અને ભક્તો પ્રત્યે દોષબુદ્ધિ લાવવાથી આત્માને ભારે નુકસાન થાય છે.

ભગવાન અને સંત નિર્ગુણ અને દિવ્ય છે - સંક્ષિપ્ત સાર

1. ભગવાન અને સંત સદા નિર્ગુણ અને દિવ્ય છે:

   • “ભગવાન તો મનુષ્યદેહ ધારણ કરે છે તો પણ કૈવલ્યરૂપે જ છે.” (વચ. ગ.મ. ૧૩)
   • ભગવાનની સાથે જોડાયેલી દરેક વસ્તુ નિર્ગુણ બને છે, જેમ કે તેમના વસ્ત્ર, અલંકાર, ભોજન અને પાર્ષદો.

2. અક્ષરધામમાં વિરાજમાન અને પૃથ્વી પર પ્રગટ સ્વરૂપ બંને દિવ્ય છે:

   • “અક્ષરધામમાં રહેલા ભગવાન દિવ્ય છે અને પૃથ્વી પર પ્રગટ થયેલા ભગવાન પણ નિત્ય દિવ્ય છે.”
   • તેમના ભોગ, ભક્તો, શક્તિઓ અને ક્રિયાઓ પણ નિર્ગુણ અને પવિત્ર છે.

3. સત્સંગ અને સત્સંગના ભક્તોને દિવ્ય માની શ્રદ્ધા રાખવી:

   • શ્રીજીમહારાજ કહે છે કે સત્સંગ બ્રહ્મરૂપ અને મહાવિષ્ણુરૂપ છે.
   • “સત્સંગનો કે તેના કોઈ અંગનો અભાવ મુમુક્ષુએ ન લેવો જોઈએ.”

4. ભક્તના અવગુણો જોતા નહીં, પરંતુ દિવ્યભાવ રાખવો:

   • સાચા ભક્તોમાં સ્વાભાવિક દોષ હોઈ શકે, પણ તેમનામાં દિવ્યતા જોવી.
   • “ભગવાનના ભક્તને બ્રહ્મની મૂર્તિ જ જાણવા જોઈએ.”

5. દિવ્યભાવ દૃઢ થાય ત્યારે સાચી ભક્તિ શક્ય બને:

   • “શ્રીજીમહારાજના સ્વરૂપમાં દિવ્યભાવ દૃઢ થાય ત્યારે જ સાચા અર્થમાં સત્સંગ સુખદ બને.”
   • ભગવાન અને ભક્તો પ્રત્યે નિર્દોષબુદ્ધિ રાખવાથી આત્માનું કલ્યાણ થાય.

👉 નિષ્કર્ષ:
ભગવાન, સત્સંગ અને સંતને સદા નિર્દોષ અને દિવ્ય માની શ્રદ્ધા રાખવી. તેમના વ્યવહાર અને ભક્તોમાં દોષ જોવાની ભૂલ ન કરવી.

પરમાત્માની સર્વજ્ઞાનતા - સંક્ષિપ્ત સાર

1. પરમાત્મા સર્વજ્ઞ છે:

   • પરમાત્માનું સર્વજ્ઞાન એ સામાન્ય અર્થમાં લેવા જેવું નથી.
   • ઈશ્વર, મુક્ત અને ઈશ્વરકોટિઓમાં પણ સર્વજ્ઞાન હોય છે, પણ પરમાત્માનું સર્વજ્ઞાન સર્વથી અનન્ય અને વિશેષ છે.

2. અનંત બ્રહ્માંડના સર્વ પદાર્થો જાણે છે:

   • પરમાત્મા અનંત કોટિ બ્રહ્માંડના દરેક પદાર્થ, જીવ, ઈશ્વર અને મુક્તોને એકસાથે જાણે છે.
   • “તેમની ક્રિયાને એકકાળે વિચ્છિન્ન જાણવું તે પરમાત્માનું સર્વજ્ઞાન છે.”

3. હૃદયસાખ્ષી રૂપે સર્વનું જાણનારા:

   • પરમાત્મા દરેક જીવના હૃદયમાં સાક્ષી તરીકે સ્થિત છે.
   • તેઓ જીવોના સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ તમામ કર્મો જાણે છે.

4. ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યની સંપૂર્ણ જાણકારી:

   • પરમાત્માને જીવના ગુણ, દોષ, સ્વભાવ અને સંકલ્પમાત્રનું પણ સંપૂર્ણ જ્ઞાન હોય છે.
   • તેઓ જગતની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય સંબંધી ઈશ્વરના સંકલ્પોને પણ જાણી શકે છે.

👉 નિષ્કર્ષ:
પરમાત્મા અનંત બ્રહ્માંડોના શ્રેષ્ઠ તત્ત્વ છે. તેમની સર્વજ્ઞાનતા અપાર છે. તેઓ સાક્ષીભૂત રહી, સર્વ જીવોના પળેપળના કર્મ, ભવિષ્ય અને સંકલ્પોને જાણનારા છે.